ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 4، تیر 1404 ، شماره پی در پی 110

مقایسه و تطبیق زاویه دید و منشأ سخن در غزلیات مولوی و بیدل دهلوی

صفحه (25 - 40)
محمد میر (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1403

چکیده

زمینه و هدف: زاویه دید، منظر و موقعیتی است که داستان از آن موقعیت، ذهن و دریچه چشم شاعر یا نویسنده دیده و حکایت میشود و منشأ سخن نیز نمایانگر اندیشه انسان شناسنده و عالم درون انسان مرکب از اندیشه و ارزش است. ادبیات عرفانی با آثار بی‌نظیر مولوی و بیدل دهلوی به اوج قله های معنا رسیده است.

پرسش تحقیق: چون در نحوه روایت و انتخاب زاویه دید جهت ابراز مکنونات ذهنی و تجربیات و دریافتهای عرفانی - شهودی در غزلیات عرفانی تفاوتهای بنیادین وجود دارد، این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش هست: زاویه دید و منشأ سخن در غزلیات عنقای قاف معرفت مولوی و غزلیات بیدل دهلوی چیست؟

روش مطالعه: روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی - توصیفی است که داده های آن بر اساس روش اسنادی و کتابخانه ای جمع‌آوری‌شده است.

یافته ها: یافته های این مطالعه نشان میدهد که زاویه دید در غزلهای عرفانی، ابزاری برای بیان تحولات معرفتی و سلوک روحانی شاعر است. در غزلیات مولوی، زاویه دید اول‌شخص، تجربه درونی و شهودی از عشق و فنا را ارائه میدهد، درحالی‌که زاویه دید سوم‌شخص، ابعاد مختلف عرفان را آشکار میسازد. بیدل نیز در همین دو زاویه دید، بیشتر بر ماهیت سراب گون و ناپایدار حقیقت تأکید دارد.

نتیجه گیری: نتیجه حاکی از آن است که زاویه دید ناشی از منشأ سخن، ابزاری برای بیان تحولات معرفتی و سلوک روحانی شاعر است. مولوی با نگاه پویا و سلوکی، حقیقت را در عبور از مراحل معرفتی دیده، اما بیدل با نگاهی شکاکانه، شناخت را در بعضی موارد ناممکن و یافتن حقیقت را با سختی و همواره در ابهام دیده است و لذا این تفاوت بنیادی در نگاه این دو شاعر، انتخاب و نوع زاویه دید در غزلیات آنها را به عاملی تعیین‌کننده در فهم اشعارشان تبدیل کرده است.

کلمات کلیدی
زاویه دید , منشأ سخن , غزلیات عرفانی , مولوی , بیدل دهلوی

• ابن‌عربی، محی‌الدین (1980) فصوص‌الحکم. بیروت: دارالفکر.
• بزی، علی‌اکبر؛ کیخای فرزانه، احمدرضا؛ سالاری، مصطفی. (1401). بررسی تفاوت محتوایی غزل عارفانه عطار و مولانا با غزل عرفان‌گرایانه سعدی و حافظ. فصلنامه عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، دوره 18، شماره 71. ص 250-231.
• بیدل دهلوی (1400)، کتاب دیوان بیدل دهلوی (دو جلدی)، انتشارات نگاه، تهران
• تاجریان، الماس؛ ستوده، غلامرضا. (1390). شخصیت راوی و مخاطب در غزلیات مولانا. فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال چهارم، شماره چهارم، زمستان، شماره پیاپی 14. ص 14-1.
• جلال الدین محمد بلخی (1395)، دیوان کبیر (غزلیات شمس مولوی)، انتشارات کتاب آبان
• داد، سیما. (1371). فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ اول. تهران، انتشارات مروارید.
• رستمی، مهدی؛ محمودی، علی‌محمد. (1403). بررسی تطبیقی عناصر روایت در غزل روایی گذشته و معاصر فارسی. فصلنامه فنون ادبی. سال هفدهم، شماره 1 (پیاپی 50) بهار، ص 27-46.
• رشیدی، صفورالسادات؛ یحیایی، محمد.(1392). بررسی چگونگی زاویه دید و انواع راوی در داستان های خردسالان. نشریه نثر پژوهی ادب فارسی، سال پانزدهم، شماره 30 ،بهار و تابستان. ص 151-133.
• رنجبر، مریم السادات. (1400). بررسی عنصر راوی یا زاویه دید (صنعت التفات) در شعر حافظ. هفتمین همایش ملی پژوهش‌های نوین در حوزه زبان و ادبیات ایران.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1377) سرّ نی. تهران: انتشارات سخن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387) موسیقی شعر. تهران: نشر آگه.
• محمد میر، سامره شاهگلی (1397)، بیدل دهلوی شاعر چشمها و آیینه ها، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 11، شماره 2، تابستان 97، شماره پی‌درپی 40، ص 378-357
• محمدی، محمدحسین. (1381). زاویه دید در شعر. نشریه: دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران). دوره:4، شماره:8-7-6 (ضمیمه). ص 136-127.
• موحد، محمدعلی (1390) خواب آشفته نفت. تهران: نشر کارنامه.
• میرصادقی، جمال. (1366). ادبیات داستانی، چاپ دوم. تهران، نشر ماهور.